Referat.Hüquqda Boşluq

Oxunma

Plan

Giriş

1.        Hüquqda boşluğun anlayışı, növləri və səbəbləri.

2.        Hüquqda boşluğun aradan qaldırılması. Hüququn və qanunun analogiyası.

 Nəticə

                                         

                                                       Giriş

Bildiyimiz kimi obyektiv mənada hüquq ictimai münasibətləri tənzimləmə xarakterinə malik hüquq normalarının məcmusudur. Hüquq normalarının başlıca məqsədi və təyinatı məhz ictimai münasibətləri tənzimləməkdir.Lakin heç də ictimai münasibətlərin hamısı hüquqla tənzimlənmir.İctimai münasibətlərin bir hissəsi sosial, əxlaq və s.normalarla tənzimlənir. Hüquq normaları ilə yalnız daha mühüm münasibətlər-hüquq münasibətləri nizama salınır. Bəs bu hüquq normaları necə yaranır?

Hüquq münasibətlərini nizama salan hüquq normaları ya digər normaların (sosial,əxlaq,adət və s.) dövlət tərəfindən sanksiyalaşdırılması ilə, ya da ki, yeni hüquq normalarının yaradılması yolu ilə yaranır. Hüquq münasibətləri çox dinamikdir, yəni onlar dəyişkəndirlər.

Ən təkmil  qanunvericiliklər  belə həyatda baş verən qeyri-standart situasiyaları qabaqcadan nəzərdə tuta bilməz. Qeyri-standart situasiya dedikdə qanunvericiliyin mövcud münasibətləri nizama sala bilməməsi başa düşülür. Çünki hüquq münasibətləri hüquq normaları ilə müqayisə də daha dinamikdir. Buna görə də dünyada elə bir ideal hüquq tapmaq olmaz ki, mövcudluğu adekvat əks etdirsin. Hüquqda boşluq xəşagələn hal deyil, amma obyektiv olaraq boşluqların olması qaçılmaz və mümkündür.

Bununla yanaşı hüquq ədəbiyyatında bəzi müəlliflər, məsələn, V.V.Lazareva belə hesab edir ki, boşluqların olması müəyyən dərəcədə xeyirlidir, belə ki, belə halların mövcudluğu məhkəmələrə nadir işləri ədalət haqqında təsəvvürlərinə əsasən həll etməyə imkan yaradır. Məhkəmələr və digər orqanlar dövlət tənzimləməsini tələb edən münasibətlərə biganə qala bilməzlər.

 

 

1.    Hüquqda boşluğun anlayışı və növləri.

Həyati halların çoxluğu və rəngarəngliyi hüquqi normalarla heç də həmişə tənzimlənə bilmir. Hüquqda boşluq ilk növbədə ictimai münasibətlərin genişliyi və müxtəlifliyi ilə bağlıdır.

Hüquqda boşluğun təbiəti.

Hüquqda boşluq daha çox məcəlləşdirmə aparan zaman həyat fəaliyyətinin hüquq normaları ilə tam əhatə olunmaması zamanı yaranır. Hüquqda boşluğun aradan qaldırılması nəinki qanunvericilikdə çatışmazlıqların və qeyri-deqiqliyin aradan qaldırılmasına, həmçinin hüquqtətbiqedici prosesin bütün mərhələərinin anlayışı dərinləşir. Fikrimizcə, hüquqda boşluğun aradan qaldırılması praktiki fəaliyyətlə bağlıdır, belə ki, boşluğun müəyyən edilməsi hüquq normalarının və ictimai münasibətlərin toqquşmasını tələb edir. Lakin bütün hallarda praktiki məsləhətlər heç də həmişə elmi əsaslandırılmış metodiki baza tələb etmir.

Hüquqda boşluq problemi əsasən hüquq normalarının tətbiq və şərh edilməsilə, həmçinin hüquqyaratma və hüquqtətbiqetmə prosesinin ümummetodoloji məqsədləri ilə bağlı olaraq yaranır. Hüquq məzmun etibarilə insanların konkret olaraq müəyyən edilmiş davranış qaydalarının məcmusudur.

Qeyd etmək yerinə düşər ki, hüquqda boşluq ilə qanunda boşluq anlayışlarını fərqləndirmək lazımdır. Qanunda boşluğun əsas cəhəti qanunda hüquqi tənzimləmənin olmaması, lakin qanunqüvvəli aktda olması, yəni hüquqi qüvvənin lazımi səviyyədə olmaması və hüquq münasibətinin mənasına uyğunsuzluğudur.

Hüquqda boşluq dedikdə müvafiq münasibəti tənzimləyən normanın olmaması başa düşülür. Bu bir növ qanunvericiliyin  müvafiq münasibəti nizamlaq əvəzinə susmasıdır. Yəni bu halda faktiki münasibət var amma bu münasibəti tənzim edə biləcək norma yoxur. Bir sözlə bu halda söhbət qanunvericiliyin natamam olmasından onun geri qalmasından söhbət gedir.

Hüququ ədəbiyyatında hüquqda  ilkin (qanunvericinin diqqətsizliyi)  və sonrakı boşluqları fərqləndirirlər. İkinci hal hüquqi tənzimetmə zamanı, hüquqi tətbiqetmə praktikasında əvvəllər məlum olmayan münasibətlər ortaya çıxdıqda yaranır.

İlkin boşluq- o halda mövcud olur ki, hüquqi tənzimləməni tələb edən şərait artıq mövcud idi və qanunverici onu normativ-hüquqi aktda əhatə etmir.

Sonrakı boşluq hüquqi tənzimetmənin predmetində qanunvericinin öz iradəsini yaymış  sosial sferanın tənzim etməsilə yaranan yeni münasibətin meydana gəlməsilə bağlıdır. Beləliklə, qanunvericilikdə sonrakı boşluqların yaranması qanunauyğun haldır, bununla belə bu kimi hallarda hüquqi proqnozlaşdırma özünü biruzə verməlidir.[1]

Pozitiv hüquqda boşluq- bu o halda mövcud olur ki, müvafiq münasibəti nizamlamaq üçün nə qanun, nə qanunqüvvəli akt, nə adət, nə də ki, presedent olmasın.

Normativ hüquqi tənzimləmədə boşluq- qanun və qanunqüvvəli aktın  normasının  olmaması.

Qanunvericilikdə boşluq-  ümumiyyətlə qanunun mövcud olmaması (hakimiyyətin ali orqanın aktı).

Qanunda boşluq- müvafiq qanunda məsələnin tam tənzimlənməməsi. Buna oxşar olaraq digər normativ aktlarda, adətlərdə, presedentlərdə də boşluqdan danışmaq olar.[2]

Digər bir təsnifat kimi real və xəyali boşluqları fərqləndirirlər. Xəyali boşluq odur ki, hüquqda boşluğun olması haqda mülahizə irəli sürülür. Bu halda vəziyyət hüquqi tənzimetmə müstəvisinə belə keçməyib və öz həllini tələb etmir.V.V.Lazarev digər digər növlərini də qeyd edir: tam və qismən boşluqlar, aradan qaldırıla bilən və aradan qaldırıla bilməyən, bağışlanılan və bağışlanılmayan, həmçinin  düşünülmüş boşluqlar fərqləndirir.[3]

Bildiyimiz kimi hüquqda boşluq iki formada olur. Birinci halda hər hansı məsələnin tənzimlənməsinin ümumiyyətlə mövcud olmaması. Digər halda isə boşluqlar normayaradan orqanlardan yeni qəbul olunmuş normanın predmetilə bağlı appelyasiya tələb edir.

İstənilən işdə, xüsusən, normayaratma kimi çətin bir işdə mümkün ola biləcək səhvlərdən qaçmaq çətindir. Hüquqda boşluq obyektiv mövcud olan şəraitin düzgün qiymətləndirilməməsini  və bununla bağlı qanunvericinin iradəsinin normativ aktda  düzgün əks etdirilməməsini ifadə edir. V.V.Lazarev hüquqda boşluğu «hüquqda səhv» adlandıraraq  qanunverici orqan tərəfindən aşağıdakı hallarda mövcud ola bilməsini göstərir:

a)     səhvən hər hansı münasibəti hüquqi tənzimetmədən məhrum edir.

b)    səhvən hesab edir ki, hüququn tətbiq edilməsi zamanı onun konkretləşdirlməsindən yan keçmək olar.

c)     səhvən məsələnin həllini hüquqtətbiqediciyə həvalə edir.

d)    elə bir norma yaradır ki, onun mövcudluğuna ehtihac olmur.

e)     məsələni normada göstərilən qaydada həll etmir.[4]

Pozitiv hüquqda boşluqlar hüquqi tənzimetmə sferasında olan  faktlara, sosial əlaqələrə münasibətdə normanın olmamasını göstərir. Hər zaman hüquqi tənzimetmə sferasında olan ictimai münasibətlərin, həyati halların bir hissəsi mövcud olur ki, onlar hüquq normasında müəyyən olunmur. Digər bir halda isə əksinə normada müəyyən edilir, lakin hüquqi tənzimetmə sferasına daxil olmur. Sonuncu hal nəzəri baxımdan istənilən hüquq sistemində mövcuddur.

Hüquqi tənzimetmənin vacibliyi qanunun qəbul edilməsindən sonra da yarana bilər. Məhz bu baxımdan hüquqda boşluqlar ilkin və sonrakı boşluqlara bölünür. Əgər belə bir ehtiyac qanun layihəsinin hazırlanması mərhələsində də mövcud idisə və qanunverici bunu diqqətsizlikdən görməyibsə belə boşluq «bağışlanılmaz» hesab edilir. Bu baxımdan bu qanunvericinin kobud səhvi sayılır. «Bağışlanılmaz» boşluq o halda da mümkündür ki, qanunverici normayaradan zaman qanunvericilik texnikasına diqqət yetirmir və hüquqi tənzimləməyə ehtiyacı olan münasibət norma ilə tam əhatə olunmasın.

«Bağışlanılan» boşluqlardan o halda söhbət gedə bilər ki, qanaunverici orqan hüquqi tənzimetməyə olan ehtiyacı hər hansı səbəbdən görə bilməyib və qabaqcadan görə bilməsin.

Yeni normaya olan tələbat öz-özlüyündə nadir hallarda biruzə verir. Hər şeydən əvvəl sübut lazım olur. Sübut edilmiş hərəkətlərin cəmi boşluqların aradan qaldırılması üzrə fəaliyyətin məzmununu təşkil edir. Daha çox bu məsələlər həll edilir:

a)     hüquqi tənzimetməyə güman edilən  tələb xəyalidirmi, hansıki, mövcud vəziyyətin düzgün qiymətləndirilməməsindən irəli gəlibmi?

b)    hüququn normasına olan tələb realdırmı, yəni mövcud sosial-iqtisadi həyatı təmin edirmi?

c)     müvafiq ictimai münasibətləri nizama salaraq boşluğu istisna edən normalar varmı?

d)    «hüququn susması» qiymətləndirilibmi, yəni qanunverici müvafiq münasibətlərin və faktların hüquqla tənzimlənməsinə öz mənfi iradəsini ifadə edibmi?

Boşluqların müəyyən edilməsi onların axtarılması demək deyildir. Təcrübədə obyektiv olaraq belə bir hal hansısa orqan və ya vəzifəli şəxsin qarşısına çıxan bütün məsələləri həll etmək üçün hüquqi alətin olmaması ilə bağlı olaraq meydana çıxır. Normayaradıcı orqan üçün bu ayrıca götürülmüş bir kazus deyil. Beləliklə hüquqi təcrübə boşluqların olması və onların aradan qaldırılması haqda ideyalar yayır. Boşluqların müəyyən eilməsi hüquqyaratma ilə sıx bağlıdır. Belə bir əlaqə özünü aşağıdakılarda göstərir:

1.     Boşluqların müəyyən edilməsi ( və sonra ardan qaldırılması) və hüquqyaratma fəaliyyəti bir-birilə tam və hissənin əlaqəsindədirlər. Sonuncu həm də hüquqi tənzimləmənin vacibliyini və onun sosial tənzimləmənin digər növləri ilə əvəz edilməsini də əhatə edir.

2.     Səlahiyyətli dövlət orqanının yeni hələ tənzimlənməyən münasibətlərin təsbit edən  akt yaratması haqda təşəbbüsü eyni zamanda boşluğun mövcudluğu haqda mülahizə də yaradır.

3.     Belə bir qanunvericilik təklifinin  əsaslığının yoxlanılması elə boşluqların müəyyən edilməsi prosesidir.

4.     Səlahiyyətli orqanın normativ aktın layihəsini hazırlaması boşluqların olması və onların aradan qaldırılması haqda hipotezaları rəsmiləşdirir.

5.     Normativ aktın qəbul edilməsi boşluqların olması və onların birdəfəlik müəyyən edilməsi və aradan qaldırılması sualına müsbət cavab vermiş olur.

Boşluqların müəyyən edilməsi prosesində aşağıdakılar tədqiq edilir:

a)     qüvvədə olan hüququn məzmunu;

b)    bu və ya digər normativ aktın yaranmasını tələb edən maddi ictimai münasibətlər;

c)     aktın dərc edilməsinə sinfi-iradəvi münasibət;

d)    hakimiyyət ( bəzən həmçinin ictimai ) orqanların hüquqyaradıcı fəaliyyəti;

e)     hüquq tətbiqtetmə təcrübəsi;

f)      hüquq düşüncəsi ( hüquqi psixologiya və hüquqi ideologiyanın məcmusu).

Beləliklə, pozitiv hüquqda boşluq -sosial həyatın inkişafı və işin praktiki həllinə olan tələbatla ifadə olunan, qüvvədə  olan qanunvericiliyin mahiyyətini, məzmununu, prinsiplərini ifadə edən, hüquqi tələblərə və munasibətlər və əşyaların təbiətindən irəli gələn tələblərə cavab verən hüquqi normaların bütövlükdə və ya qismən mövcud olmamasıdır.

 

 

 

Hüquqda boşluğun səbəbləri.

Hüquq tətbiq etmə zamanı qüvvədə olan pozitiv hüquqda baxılan münasibətin nizama salınma qaydasının olmaması aşkarlana bilər. Belə bir situasiyanın yaranması bu hallarla bağlıdır: 1) qanunvericinin bu münasibəti qəsdən nizamlamaq istəməməsi; 2)qüvvədə olan pozitiv hüquqda mövcud boşluq.

Birinci halda ( qanunvericinin müvafiq münasibətləri nizamlamasından imtinası ) müvafiq faktiki münasibətlər hüquqi əhəmiyyət kəsb etməyəcəkdir. Belə hal qanunvericinin  şüurlu surətdə faktiki mövcud münasibətlərə hüquqi qiymət vermək istəməməsindən irəli gəlir. Belə hallarda hüquqi (hüquqtətbiqedici) iş qaldırmaq lazım deyil, qaldırılmış iş üzrə isə hüquqi əhəmiyyətsizliyini göstərən qərar qəbul etmək lazımdır (hüquqi əhəmiyyətsiz).

Hüquqda boşluq dedikdə hüquqda hüquqi tənzimetmə sferasında olan faktiki halları ( münasibətləri ) tənzimetmək qabiliyyətinə malik normanın olmaması başa düşülür. Hüquqda boşluğun bir səbəbi də daha dinamik inkişaf edən ictimai münasibətlərlə müqayisədə qanunvericinin geri qalması halıdır. Digər bir səbəb qanunvericinin özünün yol verdiyi səhvlərdir hansı ki, bu onun qanunyaratmam mədəniyyətinin aşağı olmasını göstərir. Hüquqda boşluğun doldurulmasını qanunverici özü hüquqtətbiqedici orqanın səlahiyyyətinə uyğun  həyata keşirir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hüquqtətbiqedici orqan və ya vəzifəli şəxs hüquqda boşluğun olmasını əsas gətirərək bu işi həll etməkdən imtina edə bilməz. Belə bir imtina ədalət mühakiməsindən imtina kimi hesab olunar və hüququn real tənzimləmə qabiliyyətini heçə endirə bilərdi.

Hüquqdakı boşluqlar obyektiv və subyektiv səbəblərdən yarana bilər. Qanunverici bu və ya digər qanunun qəbul olunmasına hazır olmaya da bilər. Subyektiv səbəblərə isə qanunvericiliyin təkmil olmaması, lazım olan qanunvericilik texnikasının olmaması və s. aiddir. Məsələn, nümayiş, yürüş və yığıncaqlar haqda Rusiya Federasiyasının qanununda qanunverici etirazın piket formasını sadəcə unutmuşdur.[5]

 Beləliklə, hüquqda boşluqlar əsasən bu səbəblərdən yaranır:

a)     hüququn daha dinamik olan ictimai münasibətlərlə müqayisədə nisbətən konservativ olması;

b)    qanunun və hüquqi texnikanın mükəmməl olmaması;

c)     həyati halların sonsuz olarak rəngarəgliyi;

d)    bu və ya digər normanın qəbul edilməsi zamanı mövcud olmayan yeni münasibətlərin yaranması.[6]

Hüquq tətbiq etmə zamanı qüvvədə olan hüquqdakı boşluqları aradan qaldırmaq məqsədilə qanunun və hüququn analogiyası kimi xüsusi üsullardan istifadə olunur.

2.     Hüquqda boşluğun aradan qaldırılması. Hüququn və qanunun analogiyası.

Artıq qetd etdiyimiz kimi hüquqda boşluğun aradan qaldırılması üçün birinci addım məhz müvafiq boşluğun müəyyən edilməsidir.Hüquqda boşluğun aradan qaldırılması ayrı-ayrı hüquq sahələrində müxtəlif cür həll olunur. Hüququ tətbiqetmə zamanı hüquqda boşluq aradan qaldırılmır və hüquqtətbiqedici orqan tərəfindən müxtəlif vasitələrlə bu problem dəf edilir.

Hüquqda boşluğun aradan qaldırılmasının ilk və təbii yolu yeni normanın yaradılmasıdır. Amma bu daha «uzun yol»dur və ya qanunverici aramsız olaraq dərhal mövcud boşluqları doldura bilməz. Məhz bunun üçün də hüquqda analogiya institutundan istifadə edilir.[7]

V.N.Xrapanyuk da məhz bu üsulu önə çəkmişdir.Hüquqda boşluğun aradan qaldırılmasının əsas vasitəsi zəruri hüquq normasının qəbul edilməsidir.Hüquqyaratma orqanı bu halı aradan qaldıra bilmədikdə hüquqda analogiyanın tətbiqi qaydasından istifadə edilir.[8]

Birdəfəlik qanunda boşluğun aradan qaldırılmasının məhkəmələr və digər orqanlar tərəfindən həyata keçirilməsi tezisindən imtina etmək lazımdır. Qanunda boşluğun aradan qaldırılmasının yeganə yolu əlavə qanunyaratma fəaliyyətidir. Nəzərə alsaq ki, doktrinalar və qanunvericilik hüququn mənbələri kimi yalnız qanunverici və səlahiyyətli dövlət idarəetmə orqanlarının qəbul etdiyi aktları tanıyır. Onda hüquqda boşluğun aradan qaldırılması kimi müstəsna hüquq da onlara şamil olunacaq. Bütün digər dövlət təşkilatları, əmək kollektivləri, elmi müəssisələr, ayrı-ayrı alimlər boşluqların aradan qaldılması işində fəaliyyət göstərirlər, lakin onlara belə boşluqların aradan qaldırmaq səlahiyyəti verilməyib.

Sovet hüquq ədəbiyyatında sovet hüququnun analizi ilə bağlı məhkəmə təcrübəsinin bu sahədə rolu haqda sual çox aktual idi. Bu barədə ən azı 3 nəzəriyyə var idi ki, bəzi məsələləri hələ də öz təsirinə malikdir.

Bir qism məhkəmə təcrübəsini hüququn mənbəyi kimi yuxarı məhkəmələrin göstərişlərinə münasibətdə tanıyırdı.

Digər baxışda isə məhkəmə təcrübəsini aşağı instansiya məhkəmələrin də nəticələrini daxil etməklə  bütün həcmdə hüququn mənbəyi kimi tanıyırdı.

Digər qism isə öz ifadə formasından asılı olmayaraq məhkəmə təcrübəsini hüququn mənbəyi kimi tanımırdı.

V.V.Lazarev bu məsələni tətqiq edərək belə bir nəticəyə gəlir ki, həm faktiki, həm də hüquqi cəhətdən yuxarı məhkəmə instansiyalarının qərarı müvəqqəti də olsa hüquqdakı boşluğu doldurur. Eyni zamanda o qeyd edir ki, daha məqsədə müvafiq və düzgün yol olan səlahiyyətli normayaradan orqanların hüquqi tənzimetmədəki bütün çatışmazlığı və hüquqdakı boşluğu aradan qaldırılmasına yönəlmiş fəaliyyətinə üstünlük vermək lazımdır. Bu yol kontitental hüquq sistemi üçün qanunçuluğun və normayaradan orqanların nüfuzunun artmasına kömək edir.[9]

Məhkəmələrin hüquqdakı boşluqları aradan qaldırılmasına yönəlmiş fəaliyyəti hüquqda boşluğun olması faktı və normativ aktın qəbul edilməsi prosedurunun  müəyyən müddət tələb etməsi ilə  bağlıdır. Nəhayət, ayrı-ayrı normayaradan orqanlar müvafiq aktların qəbul edilməsi üçün kifayət qədər operativ deyillər. Yuxarı instansiya məhkəmələrinə bu vəziyyətdə iki haldan birini qəbul etmək düşür: ya aşağı instansiya məhkəmələrinin baxışına tənzim edilməyən münasibəti təqdim etmək, ya da ki,  onlar üçün normativ göstərişlər hazırlamaq.

Məhkəmələrin hüquq təkmilləşdirici fəaliyyəti ciddi qanunqüvvəli xarakter daşıyır. Məhz bu səbəbdən də qanuna zidd olan bütün qərarları etibarsız hesab etmək lazımdır. Məhkəmələr qüvvədə olan normativ aktları dəyişmək səlahiyyətinə malik deyillər.

Məhkəmələrin göstərilən bu səlahiyyəti onlara belə bir öhdəsinə belə bir  vəzifə qoyur müvafiq orqanlara qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı təkliflər versinlər. Yuxarı insansiya məhkəmələri qanunvericilik təşəbbüsünə malikdirlər. Kontinental hüquq sistemində bu məsələ ilə bağlı üstünlük məhkəmələrə yox, normativ hüquqi aktların yaradılması səlahiyyətinə malik orqanlara verilir. Boşluqların aradan qaldırılması işində məhkəmələrin rolu anqlo-sakson hüquq sistemində isə yüksək qiymətləndirilir. Səbəb kimi onu göstərə bilərik ki, bu hüquq sistemində presedent hüququ geniş yayılmışdır, qanunvericilik isə sistemləşdirilməmişdir.

Sonda belə nəticəyə gəlmək olar ki, biz kontinental hüquq sisteminə daxil olduğumuzdan boşluqların aradan qaldırılmasında norma yaratmaq səlahiyyətinə malik orqanların roluna üstünlük verməliyik.

Analogiya. Hüququn və qanunun analogiyası.

Qeyd etdiyimiz kimi hüquqdakı boşluqların aradan qaldırılmasının ən təkmil yolu səlahiyyətli norma yaradıcı orqanın yeni normalar yaratmasıdır. Lakin bu bir qədər uzun prosesdir. Məhkəmə təcrübəsində  tez-tez rast gəlinən bir haldır ki, məhkəmələrə təqdim edilən məsələləri həll edən zaman məhkəmələr müvafiq münasibətləri tənzimləyən norma tapmırlar. Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi bu hüquq tətbiq etmə zamanı boşluqların müəyyən olunmasıdır. Bu kimi hallarda məhkəmə müvafiq münasibətləri tənzimləyən yeni normanın yaranmasınımı gözləməlidir? Məhkəmə bu işi qəbul etməkdən imtinamı etməlidirmi? 

Qüvvədə olan Mülki Məcəllənin 11.5-ci maddəsində deyilir: «Mülki hüquq münasibətlərini tənzimləyən hüquq normasının olmaması və ya onun qeyri-müəyyənliyi məhkəmənin mülki işə baxmaqdan imtina etməsinə əsas verə bilməz». Demək hər bir halda məhkəmələr işlərə baxmağa borcludur. Çünki, ədalət mühakiməsini yalnız məhkəmələr həyata keçirirlər.Bəs belə hallarda çıxış yolu nədir?

Bu kimi hallarda analogiya institutundan istifadə edilir. Analogiya ( yun.analogia-uyğunluq, oxşarlıq), hüquqda-hüquqi cəhətdən nizamlanması mühüm olan ictimai münasibətlərə oxşar münasibətləri nizama salan hüquq normalarının (qanunun analogiyası), bu cür normalar olmadıqda isə müvafiq hüquq sahəsinin,yaxud hüquq institutunun ümumi prinsiplərinin tətbiqi( hüququn analogiyası).[10]  Konkret olaraq bu halda söhbət hüquq normalarının və onların tənzimlədiyi münasibətlərin oxşarlığından gedir. Analogiyanın məqsədi qanunda göstərilməyən halların həll etməkdir və beləliklə məhkəmələr müvafiq işləri qanunvericinin həll edəcəyi təqdirdə həll edirlər. Qanunverici hüquqdakı boşluğu aradan qaldırır, hüquq tətbiqedici isə ( məhkəmələr ) müvafiq boşluğu doldurur, dəf edir. Müvafiq boşluğu aradan qaldırmağa onların səlahiyyəti yoxdur.

Analogiyanın əsasında belə bir mülahizə durur ki, bir-birilə əsas əlamətləri ilə üst-üstə düşən münasibətlər eyni cür həll edilir. Bunun üçün əsas şərt odur ki, həll edilməli olan hal tənzim edilməyən hüquq münasibətlərinin dairəsinə daxil olsun, başqa sözlə hüquq sahəsinin hüdudlarında olsun. Mənəvi, əxlaqi münasibətlərə analogiya tətbiq edilmir.

Hüquqdakı boşluqların dəf edilməsinin 2 üsulu, yəni analogiyanın 2 növü fərqləndirilir: 1)qanunun analogiyası; 2)hüququn analogiyası. Birinci halda qanunun və digər normativ aktın  digərləri ilə oxşar  normsı tapılır və tətbiq edilir. İkinci halda isə oxşar norma tapılmadıqda qüvvədə olan qanunvericiliyin ümumi ruhu, başlanğıc müddəları ( prinsipləri ) əsas götürülməklə həll edilir. Aydındır ki, bu kimi hallarda əsas rolu hüquq düşüncəsi, hüquq mədəniyyəti və hakimlərin peşəkarlığı oynayacaqdır.[11]

Qüvvədə olan Mülki Məcəllənin 11-ci maddəsi analogiyaya həsr edilmişdir. Mülki hüquq münasibətləri mülki qanunvericiliklə və ya tərəflərin razılaşması ilə birbaşa tənzimlənmədikdə və onlara tətbiq edilə bilən işgüzar adət olmadıqda həmin münasibətlərə, əgər bu, onların mahiyyətinə zidd deyildirsə, oxşar münasibətləri tənzimləyən mülki qanunvericilik normaları tətbiq edilir (qanunun analogiyası).Oxşar münasibətləri tənzimləyən mülki hüquq normaları olmadıqda tərəflərin hüquq və vəzifələri mülki qanunvericilik prinsipləri əsas götürülməklə tənzimlənir (hüququn analogiyası). Hüququn analogiyası tətbiq edilərkən ədalət, insaf və mənəviyyat tələbləri nəzərə alınmalıdır. Xüsusi münasibətləri tənzimləyən mülki qanunvericilik müddəaları (istisna normaları) analogiya üzrə tətbiq edilməməlidir.

Qeyd etdiyimiz kimi məhkəmələr ilk öncə boşluqaların doldurulması üçün qanunun analogiyasını tətbit edməlidirlər.Qanunun analogiyası dedikdə, konkret hüquqi işin dəqiq müəyyən olunmuş hüquq norması əsasında deyil, ona oxşar norma əsasında həll edilməsi başa düşülür.Yəni qanunvericilikdə həmin məsələni həll edən birbaşa normanın olmaması üzündən bu məsələyə oxşar hüquq norması tətbiq edilir. Belə hallarda tətbiq edilən norma müvafiq münasibətləri bilavasitə nizamlamır.O, başqa yaxın oxşar münasibətləri nizama salır.[12] Qanunun analogiyasının vacibliyi ondadır ki, hüquqi işin həlli üzrə qərar hüquqi əsaslara malik olmalıdır. Buna görə də mübahisəli məsələni həll edən norma yoxdursa onda mübahisəli məsələni həll edə bilən oxşar norma axtarılmalıdır.[13] Tapılmış normanın qaydaları iş üzrə qəbul olunmuş qərara tətbiq edilərək hüquqi əsas kimi çıxış edir. Konkret olaraq Mülki Məcəlləmizə nəzər salsaq yuxarıda göstərilən kimi qanunun analogiyası bu kimi hallrda tətbiq olunmalıdır:

1.     Mülki hüquq münasibətləri mülki qanunvericiliklə və ya tərəflərin razılaşması ilə birbaşa tənzimlənmədikdə;

2.     Onlara tətbiq edilə bilən işgüzar adət olmadıqda;

3.     Eyni zamanda tətbiq edilən oxşar münasibətləri tənzimləyən mülki qanunvericilik normaları onların mahiyyətinə zidd olmamalıdır.

Qeyd edək ki, mülki hüquqda qanunun analogiyasının tətbiqi üçün heç müvafiq normanın olmaması kifayət deyil. Qanunun analogiyasının tətbiq edilməsi üçün əsaslardan biri də müvafiq münasibətləri tənzimləyən işgüzar adətlərin olmamasıdır. Burada göstərilən işgüzar adətlərə gəldikdə isə MM-nin 10-cu maddəsində göstərilən kimi  sahibkarlıq fəaliyyətinin hər hansı sahəsində təşəkkül tapan və geniş tətbiq edilən, qanunvericilikdə nəzərdə tutulmayan davranış qaydası, hansısa aktda qeyd edilib-edilmədiyindən asılı olmayaraq, işgüzar adət sayılır.Qanunvericiliyə və ya müqaviləyə zidd olan işgüzar adətlər tətbiq edilmir.

Qeyd etmək yerinə düşər ki, qüvvədə olan Mülki Məcələnin 11.3-cü maddəsi 24 iyun 2005-ci il 948-IIQD nömrəli "Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə məsələləri haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa və həmin qanunla təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə dəyişikliklər və əlavələr edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə çıxarılmışdır. Əvvəlki redaksiyada isə deyilirdi: Mülki hüquqları məhdudlaşdıran və ya məsuliyyət müəyyənləşdirən mülki qanunvericilik normalarının analogiya üzrə tətbiqinə yol verilmir. Fikrimizcə, qanunvericinin əvvəlki mövqeyi daha düzgün idi.

Hüquqda mövcud olan boşluqların doldurulmasının ikinci üsulu hüququn analogiyasıdır. Müvafiq tənzimləmə tələb edən münasibətələrə qanunun analogiyasını tətbiq etmək olmadıqda hüququn analogiyasına müraciət olunur. Hüququn analogiyası hüququn mənası və ümumi prinsipləri əsasında konkret iş üzrə qərar qəbul edilməsidir. Hüququn analogiyası boşluq olan zaman oxşar hüquq norması seçmək mümkün olmadıqda tətbiq edilir.[14] Qeyd etdiyimiz kimi hüququn analogiyası hüququn ümumi başlanğıclarına, mahiyyətinə əsaslanır. Hüquq ədəbiyyatında hüququn ümumi başlanğıclarını hüququn prinsipləri də adlandırırlar. Hüququn analogiyası zamanı hüququn prinsipləri bilavasitə tənzimedici funksiya daşımış olur və  hüquq tətbiq etmə zamanı yeganə normativ hüquqi əsas olur. Beləliklə, hüququn analogiyasının tətbiq edilməsi üçün 2 şərtin olması vacibdir: qanunvericilikdə müvafiq boşluğun olması və bu boşluğu doldura biləcək və qanunun analogiyasının tətbiqini olunması üçün oxşar normanın olmaması. Mülki qanunvericiliyə görə hüququn analogiyası tətbiq edilərkən ədalət, insaf və mənəviyyat tələbləri nəzərə alınmalıdır. Xüsusi münasibətləri tənzimləyən mülki qanunvericilik müddəaları (istisna normaları) analogiya üzrə tətbiq edilməməlidir.

Hüquq ədəbiyyatında digər subsidar  və ya tamamlayıcı analogiya da fərqləndirilir. Subsidar analogiya odur ki, məsələn məhkəmə mülki işə baxan zaman hüququn digər sahələrindən oxşar normalar tətbiq edir (məsələn inzibati, ailə, əmək, maliyyə və s. hüquq sahələrindən).[15]

Analogiya tətbiq edildikdə hər bir konkret iş üzrə fərdi qərar çıxarılır ki, bu qərar oxşar hallar üçün məcburi deyil. Lakin analogiyanın səlahiyyətli və nüfuzlu orqan tərəfindən qəbul edilərsə, o, gələcəkdə  oxşar işlərin həllinə kömək edə bilər. Hüququ tətbiq edən orqanın analogiyadan istifadəsi hüquqda çatışmazlığı aradan qaldırılması və yeni normanın yaradılması deyildir.[16]

Bununla belə hüquqdakı müvafiq boşluqların doldurulmasında həmişə analogiyanı tətbiq etmək olmur. Yəni analogiyaya heç də boşluqların doldurulması üçün mütləq kateqoriya deyil. Bu zaman həmin hüquq sahəsinin prinsipi analogiyanın tətbiqini istisna edir. Məsələn, indi bir çox ölkələrdə analogiyanın tətbiqi cinayət və inzibati işlər üzrə istisna edilir. Bu sahələrdə boşluqların olması danılmazdır. Lakin bu boşluqlar doldurulmur, dəf edilmir. İnzibati və cinayət hüququnda mövcud olan boşluqlar yalnız aradan qaldırılır. Yəni belə boşluqlar qanunverici orqanın yeni norma qəbul etməsilə aradan qaldırılır. Məsələn, Rusiya Federasiyasının köhnə Cinayət Məcəlləsində uşaq alveri nəzərdə tutulmamışdır, lakin müvafiq əməllər törədilirdi. Hal-hazırda qüvvədə olan Cinayət Məcəlləsinin 152-ci maddəsində bu tərkib formulə edilib. Beləliklə boşluq ləğv edildi. Yenə RF-nın köhnə Cinayət Məcəlləsində heyvanlarla amansız rəftarı cəzalandıran norma yox idi. İndiki CM-nin 245-ci maddəsi müvafiq tərkibi nəzərdə tutub.

Göründüyü kimi boşluq aradan qaldırıldı. Bu sahədə analoji  misalları bizim qanunvericilik üçün də gətirmək olar. Məsələn, görkəmli alim F.Y.Səməndərov köhnə Cinayət Məcəlləsi ilə bağlı plaraq qeyd edirdi: Qüvvədə olan Cinayət məcəlləsində uşaqların alınıb satılmasına görə məsuliyyət müəyyən edən norma nəzərdə tutulmur.Halbuki respublikada uşaqların xarici ölkələrə satılmasını biznesə çevirən adamlar vardır.Alınan uşaqlar xarici klinikalarda donora çevrilir, onların bədən orqanları digər xəstələrə transplantasiya edilir.[17]

Qüvvədə olan Cinayət Məcəlləsinin 5-ci maddəsində qanunçuluq prinsipi təsbit olunub. Bu məcəllənin 5.2-ci maddəsində analogiyanın tətbiq edilməsi imperativ qaydada istisna edilir : cinayət qanununun analogiya üzrə tətbiqinə yol verilmir. Belə bir normanın imperativ qaydada müəyyən edilməsi məhz qanunçuluq prinsipinin mahiyyətindən irəli gəlir və bu prinsipin təmin edilməsi analogiyanı istisna edir. Bu prinsipə görə   əməlin (hərəkət və ya hərəkətsizliyin) cinayət sayılması və həmin əmələ görə cəza və digər cinayət-hüquqi xarakterli tədbirlər yalnız  Cinayət Məcəlləsi ilə müəyyən edilir. Cinayət qanunda göstərilməyən əməlin edilməsi cinayət məsuliyyətini istisna edir. Be­lə­lik­lə, ci­na­yət hü­qu­qun­da qa­nun­çu­luq prin­si­pi aşa­ğı­da­kı yol­lar­la təmin edi­lir:

a) ci­na­yət qa­nu­nu­nun tət­bi­qi ilə bağ­lı hü­quq-mü­ha­fi­zə or­qan­la­rı­nın fə­a­liy­yə­ti an­caq qa­nu­na əsas­la­nır və qa­nun əsa­sın­da hə­ya­ta ke­çi­ri­lir;

b) əmə­lin ci­na­yət sa­yıl­ma­sı və be­lə əmə­li tö­rə­dən şəx­sin təq­sir­li he­sab edil­mə­si və onun ba­rə­sin­də cə­za­nın tət­bi­qi­nə an­caq qa­nun əsa­sın­da (Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Konsti­tu­si­ya­sı­nın 71-ci mad­də­si­nin müd­də­a­la­rı, CM-in 3, 14, 20, 21, 25, 26 və s. mad­də­lə­ri) yol ve­ri­lir;

c) şəx­sin ci­na­yət tər­ki­bi ya­ra­dan ic­ti­mai-təh­lü­kə­li əmə­li tö­rət­mə­si – onun ci­na­yət məsuliy­yə­ti­nin əsas­la­rı­nı ya­rat­mış olur. Əmə­lin ci­na­yət ol­ma­sı və cə­za­lan­ma­lı ol­ma­sı an­caq ci­na­yət qa­nu­nu ilə mü­əy­yən edi­lir;

ç) şəx­sin tö­rət­di­yi əməl ci­na­yət­dir­sə, be­lə əmə­li et­mək­də şəx­sin təq­sir­li ol­du­ğu sü­but edi­lər­sə, ona  ancaq törədilən   ci­na­yə­tə gö­rə məsuliy­yət mü­əy­yən edən mad­də­nin sanksi­ya­sı hü­du­dun­da cə­za təyin edi­lir;

d) ci­na­yət tö­rə­dən şəx­sə baş­qa ci­na­yət hü­qu­qi təsir təd­bir­lə­ri­nin tət­bi­qi­nə, onun məsuliy­yət­dən və cə­za­dan azad edil­mə­si­nə an­caq ci­na­yət qa­nu­nun­da nə­zər­də tu­tu­lan hal­lar­da yol ve­ri­lir.

Qanunçuluq prinsipi cinayət hüququnda şəxsiyyətin hüquqlarının və azadlıqlarının təminatçısı kimi çıxış edir. Hüququn digər sahələrində isə analogiya bu və ya digər şəkildə tətbiq edilir. Ümimiyyətlə analogiya tətbiq olunması barəsində  xüsusi qadağa olmayan bütün hüquq sahələrində tətbiq edilir.

Çox tə­əs­süf ki, Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın 1922 və 1927-ci il­lər­də qə­bul edi­lən Ci­na­yət Mə­cəl­lə­lə­rin­də qa­nun­çu­luq prin­si­pi təs­bit edil­mə­miş­di. Bu­na gö­rə Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın so­vet döv­rün­də əməl qa­nun­da ci­na­yət ki­mi nə­zər­də tu­tul­ma­yan hal­lar­da be­lə si­ya­si mü­la­hi­zə­lər əsasında və­tən­daş­lar si­ya­si ba­xış­la­rı­na və "kri­mi­nal mü­hit­lə" əla­qə­si­nə gö­rə məsuliy­yə­tə alın­mış və mü­ha­ki­mə edil­miş­di­lər. Bü­tün be­lə qa­nun­suz­luq­la­ra "ana­lo­gi­ya" insti­tu­tu­nun kö­mə­yi ilə haqq qa­zan­dı­rıl­mış­dır. [18]

Burjua dövlətlərinin qüvvədə olan qqnunvericiliyində cinayət qanununun analogiya üzrə tətbiqi prinsipi birbaşa ifadə olunmamışdır. Lakin əslində ingilis-sakson hüquq sistemli ölkələrdə ( ABŞ-da, B.Britaniya) məhkəmə orqanları presedent vasitəsilə cinayət qanununu analogiya üzrə tətbiq edirlər.[19]

Hüquqda boşluqlar təkcə maddi yox, eyni zamanda  prosesual hüquqda da ola bilər. Cinayət və mülki prosesual hüququn tətbiqi təcrübəsi analogiyadan istifadə edildiyini göstərir. Əgər məhkəmənin fəaliyyəti qanunda göstərilməyibsə onda bu fəaliyyəti heç də qanunsuz hesab etmək olmaz.

Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, bir çox müəəliflərin fikrincə artıq analogiyanın tətbiqi sahəsi daralır. V.V.Xrapanyuk göstərir ki, qanunvericiliyin daim təkmilləşməsi və inkişafı ilə əlaqədar olaraq hüququn analogiya üzrə tətbiqi hətta onun tətbiqinə yol verilən hüquq sahələrində də müstəsna hallara çevrilir.[20] Müəllifin fikrinə bunu əlavə etmək istərdik ki, onun göstərdiyi bu misal kontinental hüquq sistemi üçün keçərlidir. Çünki, məhz kontinental hüquq sistemli ölkələrə qanunvericiliyin sistemləşdirilməsi (məcəlləşdirilməsi) qaydasında təkmilləşdirilməsi xasdır. Belə hesab edirik ki, Roman-German hüquq sistemi üçün analogiya institutu bu hüquq sisteminin mahiyyətinə uyğun gəlmir. Lakin bunu da başa düşürük ki, hüquq həmişə daha dinamik olan ictimai münasibətlərdən daim geri qalır. Demək, hüquqda boşluqların olması müəyyən mənada obyektiv səbəblərdən asılıdır.

 

                                             Nəticə.

Beləliklə, biz hüquqdakı boşluqların anlayışını verdik və onların yaranma səbəblərini öyrəndik. Hüquqdakı boşluqların yaranma səbəblərinə obyektiv və subyektiv səbəbləri aid etdik. Obyektiv səbəblər məhz hüququn daha dinamik olan  ictimai münasibətlərdən geri qalması, subyektiv səbəblər isə qanunvericinin iradəsindən  ifadəsi, hüquqi texnikanın, hüquq mədəniyyətinin aşağı olması və s. səbəblər  ilə bağlıdır. Eyni zamanda boşluqların təsnifatını apardıq. İlkin və sonrakı, real və həqiqi, aradan qaldırıla bilən və aradan qaldırıla bilməyən, bağışlanılan və bağışlanılmayan, tam və qismən və düşünülmüş boşluqları fərqləndirdik.

Müvafiq sahədə boşluqların yaratdığı problemin  həlli qaydası  boşluqların aradan qaldırılması, yəni ləğv edilməsi və analogiyanın tətbiqidir. Hüquqdakı boşluqları ləğv etmək səlahiyyəti qanunvericiyə məxsusdur. Bu proses uzun olduğundan və məhkəmələrin üzərinə təqdim edilən mübahisəni həll etmək vəzifəsi qoyulduğundan hüquqda analogiya institutu tətbiq edilir. Analogiya boşluqları aradan qaldırmır və ləğv etmir və bir qayda olaraq hüquq tətbiq etmə zamanı məhkəmələr tərəfindən tətbiq edilir. Eyni zamanda hüququn və qanunun analogiyasını fərqləndirdik. İlk öncə qanunun analogiyası tətbiq edilir. Daha sonra isə hüququn analogiyasından istifadə olunur. Onu da qeyd etdik ki, analogiya heç də boşluqların dəf edilməsi üçün mütləq vasitə deyil, yəni bəzi hüquq sahələrində məsələn, cinayət və inzibati hüquqda analogiya tətbiq edilmir.

 

 

 

 

İstifadə olunmuş ədəbiyyat.

1.     Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi. Hüquq ədəbiyyatı.Bakı 2006.

2.     Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi.Hüquq ədəbiyyatı (2007-ci il mayın 1-dək olan dəyişiklik və əlavələrlə).Bakı 2007.

3.     Hüquq ensiklopedik lüğəti.Bakı-1991.

4.     F.Y.Səməndərov Cinayət hüququ. Ümumi hissə.Bakı 2006.

5.     F.Y.Səməndərov. Şəxsiyyət əleyhinə edilən cinayətlər.Bakı 1997.

6.     V.N.Xrapanyuk. Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi.Bakı 1995.

7.     "ТЕОРИЯ ГОСУДАРСТВА И ПРАВА: УЧЕБНИК"(Н.И. Матузов, А.В. Малько)(Юристъ, 2006).

8.     Общая теория права и государства: Учебник / Под ред. В.В. Лазарева. — 3-е изд., перераб. и доп. — М.: Юристъ 2001.

9.     Венгеров А.Б.Теория государства и права: Учебник для юридических вузов.3-е изд. – М.: Юриспруденция.

10.              Протасов В.Н. Теория права и государства. Проблемы тео­рии права и государства: Вопросы и ответы. — М.: Новый Юрист, 1999.

11.              ТЕОРИЯ ГОСУДАРСТВАИ ПРАВАС.С.Алексеев.Издательство НОРМА.М 2006.

 

 

 

 

 

 

---

[1] Протасов В.Н. Теория права и государства. Проблемы тео­рии права и государства: Вопросы и ответы. — М.: Новый Юрист, 1999. с 95

[2] Общая теория права и государства: Учебник / Под ред. В.В. Лазарева. — 3-е изд., перераб. и доп. — М.: Юристъ,c 193.

[3] "ТЕОРИЯ ГОСУДАРСТВА И ПРАВА: УЧЕБНИК"(Н.И. Матузов, А.В. Малько)(Юристъ, 2006), c 347

[4] Общая теория права и государства: Учебник / Под ред. В.В. Лазарева. — 3-е изд., перераб. и доп. — М.: Юристъ 2001,c 193.

[5] Венгеров А.Б.Теория государства и права: Учебник для юридических вузов.3-е изд. – М.: Юриспруденция,c 308

[6] "ТЕОРИЯ ГОСУДАРСТВА И ПРАВА: УЧЕБНИК"(Н.И. Матузов, А.В. Малько)(Юристъ, 2006), c 348

[7] "ТЕОРИЯ ГОСУДАРСТВА И ПРАВА: УЧЕБНИК"(Н.И. Матузов, А.В. Малько)(Юристъ, 2006), c 348.

[8] V.N.Xrapanyuk.Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi. Bakı 1995.Səh.134

[9] Общая теория права и государства: Учебник / Под ред. В.В. Лазарева. — 3-е изд., перераб. и доп. — М.: Юристъ 2001,c 198.

[10] Hüquq ensiklopedik lüğəti.Bakı-1991,səh.41

[11] "ТЕОРИЯ ГОСУДАРСТВА И ПРАВА: УЧЕБНИК"(Н.И. Матузов, А.В. Малько)(Юристъ, 2006), c 348.

[12] V.N.Xrapanyuk.Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi.Bakı 1995.Səh.134

[13] ТЕОРИЯ ГОСУДАРСТВА И ПРАВА- С.С.Алексеев.Издательство НОРМА.М 2006.С245

[14] V.N.Xrapanyuk.Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi.Bakı 1995.Səh.135

[15] "ТЕОРИЯ ГОСУДАРСТВА И ПРАВА: УЧЕБНИК"(Н.И. Матузов, А.В. Малько)(Юристъ, 2006), c 349.

[16] Hüquq ensiklopedik lüğəti.Bakı-1991,səh.41

[17] F.Y.Səməndərov. Şəxsiyyət əleyhinə edilən cinayətlər.Bakı 1997.səh 166.

[18] F.Y.Səməndərov Cinayət hüququ. Ümumi hissə.Bakı 2006.səh.29

[19] Hüquq ensiklopedik lüğəti.Bakı-1991,səh.41

[20] V.N.Xrapanyuk.Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi.Bakı 1995.Səh.135

Facebook Comments Plugin by Hüquqşünasların Məkanı