Hüquq
Hüquq — pozitiv və normativ hüquq nəzəriyyəsinə görə ictimai
münasibətləri tənzimləyən, dövlətin müəyyənləşdirdiyi və
sanksiyalaşdırdığı, dövlət tərəfindən qorunan, ümumməcburi davranış
qaydalarının məcmusu, liberal hüquq nəzəriyyəsinə görə isə hər bir şəxs
üçün bərabər azadlıq və ədaləti özündə nəzərdə tutan norma və qaydaların
məcmusudur.
"Hüquq" sözü ərəbcədən "haqq" sözünün çoxluğunu ifadə edir. Bu
səbəblə də, ingilis dilində "right" sözünün mənasını düzgün əks etdirən
"haqq" sözünün istifadə olunması məqsədə uyğun olardı. Müasir hüquq
ədəbiyyatında hüququn ümumi qəbul edilmiş anlayışı yoxdur. Müxtəlif
nəzəriyyələrdə hüquqa fərqli tərif verilmişdir.
Hüququn
əlamətləri
- normativlik (məcburi davranış qaydasını müəyyən edir);
- ümumilik;
- dövlətin təminatı ilə icra edilir;
- obyektivlik;
- rəsmilik — normalar rəsmi yazılı formada mövcuddur;
- dəfələrlə qeyri müəyyən müddətdə tətbiq edilir;
- ədalətlilik;
- sistemlilik — hüququn daxili sistemləşdirilməsi
mövcuddur.
Hüquq
haqqında nəzəriyyələr
Bu nəzəriyyələr daha çox hüququn
mənbəyini və onun xüsusiyyətlərini izah etmə baxımından irəli sürülmüşdür.
Habelə bu nəzəriyyələrdən bəziləri eyni zamanda fəlsəfi məqsəd də güdür.
Pozitiv nəzəriyyə — hüququn əsasını dövlətin müəyyən etdiyi normalar təşkil
edir və müvafiq məcburiyyət tədbirləri ilə dövlət onun icrasını təmin edir.
Hüququn əsas əlaməti onun normalarının məcburi xarakter daşımasıdır. Pozitiv
hüquq məktəbinə görə, hüquq ilə yazılı qanunvericilik demək olar ki eyni mənaya
gəlir. Hüququn mənbəyini dövlət iradəsi ilə qoyulan qanunlar təşkil edir.
Fəlsəfi hüquq məktəbi — hansısa sosial normanın hüquq norması olub-olmaması onun
hüququn prinsiplərinə uyğunluğu baxımından müəyyən edilir. Təbii hüquq
nəzəriyyəsinə görə isə insanın təbii hüquqlarına zidd olan normalar hüquq
normaları kimi qəbul edilmir.
Fəlsəfi hüquq nəzəriyyəsinə görə
hüquq obyektiv xarakter daşıyır və dövlətin iradəsinin təzahürü deyildir.
Təbii-hüquq məktəbi — hüquq həmişə mövcüd olmuşdur. Hüquq öz mənbəyini ya
Tanrıda, ya da təbiətdə tapır. John Stuart Millin ifadə etdiyi kimi, necə ki Allah
insanı yaradanda ona qulaq və burun veribsə, o insana eyni zamanda insan
olduğundan irəli gələn hüquqlar da bəxş edib. Bura azadlıq, yaşamaq, mülkiyyət,
bərabərlik və s. hüquqlar aiddir.
Psixoloji nəzəriyyə — hüquq insanların psixoloji keyfiyyətlərinə, istəklərinə,
hisslərinə uyğun yaranır. Hər bir dövlətin qanunları orada yaşayan insanların
psixologiyasından asılıdır və onların tələbatlarına uyğun qəbul edilir.
Tarixi huquq məktəbi — hüquq da tarixdə olan hər bir şey kimi daima baş varən
hadisələrə insanların təlabatlarına uyğun olaraq dəyişir. Grotius tərəfindən
irəli sürülən və von Savigny tərəfindən dəstəklənən bu məktəbə görə, bir
cəmiyyətdə hüquq, o cəmiyyətdə adət ənənənin inkişafı ilə bir yerdə inkişaf
edir və ona uyğunlaşır. Cəmiyyətin, insanların həyatı dəyişdikcə hüquq da
dəyişir. Bu məktəb Fransız Mülki Məcəlləsinin Alman hüquq məktəbinə
gətirilməsinə qarşı çıxmışdır.
Normativ nəzəriyyə — hüququ dövlət müəyyən edir və hüquq normalarının
dəyişməsi dövlətdən asılıdır.
Marksist nəzəriyyə — hüquq dövlətlə bağlıdır və sosial–iqtisadi faktorlara
uyğun olaraq müəyyən edilir.
Hüququn
mənbələri
Hüququn mənbələri — Hüquq normalarının yaranmasına və müəyyən forma almasına
səbəb olan mənbələrdir.
Hüquq mənbələrinin növləri
hüquqi adətlər — hüququn ilkin və ən qədim mənbəyidir. Hüquqi adətlər
ictimai münasibətlərin tənzimlənməsi üçün sosial, iqtisadi, mənəvi, dini,
siyasi və.s faktorların təsiri ilə formalaşır. Sonradan demək olarkı, bütün
hüquqi adətləri hüquq normaları şəklinə salınır. Müasir dövrdə bəzi dövlətlərdə
əsasən mülki hüquq sahəsində hüquqi adətlər praktikada tətbiq edilir.
normativ hüquqi akt — Dövlətin səlahiyyətli orqanları tərəfindən qəbul edilən
özündə normativ xarakterli normaları birləşdirən aktlarıdır. Bura Konstitusiya,
qanunlar və.s normativ hüquqi aktlar daxildir.
normativ müqavilə — konkret subyeklər arasında bağlanan və məcburi xarakterli
normaları müəyyən edən, qarşılıqlı münasibətlərin tənzimlənməsində istifadə
edilən müqavilələrdir. Normativ müqavilələr həm beynəlxalq (beynəlxalq
müqavilələr) və həmçinin ölkədaxili ola bilər. Buna misal olaraq, Rusiya
Federasiyasında Federasiya ilə Federasiya subyekləri (Tatarıstan və.s) arasında
bağlanan müqavilələri göstərmək olar.
hüquq presedenti (məhkəmə və inzibati presedent) — huququn məhkəmələr və
inzibati orqanlar tərəfindən tətbiqi zamanı təşəkkül tapmış və qəbul edilmiş
qaydalardır. Yəni konkret bir məhkəmənin hansısa məsələni həll etmə qaydası
nümunə kimi götürülməklə digər məhkəmələr tərəfindən də tətbiq olunur.
dini normalar — dini kitablar və dini təlimlər tərəfindən müəyyən edilən
normalardır.
hüquqi doktrina — görkəmli elm xadimlərinin, hüquqşunas alimlərin, elmi
müəssisələrin ictimai münasibətlərin tənzimlənməsi ilə bağlı, hüquqi məsələlər
barədə bildirdikləri fikirlər, elmi əsərləridir. Bir qayda olaraq hüquqi
doktrina dövlətin icazəsi və təsdiqi olduqdan sonra normalaşdırılmaqla
praktikada tətbiq edilir.
Hüququn
prinsipləri
Hüququn prinsipləri — hüquqi
tənzimləmə zamanı rəhbər tutulan əsas ideyalardır.
Hüquqi prinsplərin növləri :
Ümumi prinsiplər — hüququn bütün sahələrinə aiddir.
- hüququn aliliyi;
- qanunilik;
- qanun qarşısında bərabərlik;
- fərdin və dövlətin qarşılıqlı məsuliyyəti;
- təqsirə görə məsuliyyət;
Sahələrarası prinsiplər — bir neçə hüquq sahəsinə aid olur. Məsələn, məhkəmənin
aşkarlığı, məhkəmə qərarlarından yuxarı məhkəməyə şikayət vermək hüququ həm
cinayət-prosessual, həmçinin mülki prosessual hüquqa aiddir.
Sahəvi prinsiplər — konkter bir hüquq sahəsinə aid olan prinsiplərdir.
Məsələn əmək müqaviləsinin bağlanmasının sərbəstliyi və.s
Hüquq
normaları
Hüquq normaları — ümumi xarakter daşıyan, rəsmiləşdirilmiş, davranış
qaydalarını müəyyən edən, dövlət tərəfindən qeydə alınmaqla tanınan, zəruri
olduqda icrası dövlət məcburiyyət tədbirləri ilə təmin edilən, ictimai
münasibətlərin iştirakçılarının hüquq və vəzifələrini müəyyən edən
qaydalalardır.
Hüquq
normalarının əlamətləri
Hüquq normalarının aşağıdakı
əlamətləri var:
- insanların davranışını tənzimləyir.
- ümumi xarakter daşıyır.
- dövlətlə əlaqəlidir, hüquq normalarını ya dövlət
müəyyən edir, ya da dövlətin icazəsi olduqdan sonra tətbiq edilir.
- rəsmi xarakter daşıyır. Dövlət orqanları tərəfindən
aktlarda əks edilməklə rəsmiləşdirilir.
- sistemlilik. Hüquq normaları bir biri ilə bağlıdır,
ziddiyət təşkil etmirlər.
Hüquq
normalarının quruluşu
Bir qayda olaraq, hüquq norması üç
hissədən ibarət olur:
Hipotez (əgər...) — hüquq normasının realizəsi, sanksiyanın tətbiqi
müəyyən hərəkətinin edilməsi və ya edilməməsi ilə əlaqələndirilir. Məsələn,
Cinayət Məcəlləsi normalarında xüsusi hissənin maddələrində əgər cinayət
törədilisə, ağırlaşdırıcı hallar olmaqla cinayət törədilirsə cəzanın tətbiq
edilməsi. Təqsirlizlik prezumsiyası və.s
Dispozisiya (yəni...) — konkret hərəkətin edilməsi və ya edilməməsinin
qaydası göstərilir. Məsələn, ərizə ilə dövlət orqanına müraciət edilməsinin
qaydası.
Dispozisiyanın aşağıdakı növləri
var:
- səlahiyyətverici — konkret hərəkətin edilməsi,
edilməməsi səlahiyyəti verilir.
- qadağanedici — konkret hərəkətin edilməsi, edilməməsi
qadağan edilir.
- vəzifə müəyyənedici — konkret hərəkətin edilməsi,
edilməməsi vəzifə kimi subyektin üzərinə qoyulur.
Sanskiya (o halda...) — Hüquq normasının tələblərinin pozulmasına
görə məsuliyyət tədbirlərini nəzərdə tutur.
Həmişə bütün hüquq normalarda hər üç
element olmur. Məsələn, Konstitusiyanın normalarda yalnız hipoteza və
dispozisiya olur.
Hüquq
normalarının növləri
Hüquqi qüvvəsinə görə — konstitusiya normaları, qanun normaları və.s Hüququn
sahələrinə görə — mülki hüquq normaları, cinayət hüquq normaları, əmək
hüquq normaları və.s
İcra edilməsi tələbinə görə
- İmperativ — konkret davranış qaydası müəyyən edilir və
olduğu kimi icra edilməlidir.
- Dispozitiv — subyektlərə digər davranış imkanlarıda
verir. Məsələn mülki hüquqda qanuna zidd olmayan müddəların müqaviləyə
daxil edilməsi.
Davranışın xarakterinə görə — Səlahiyyət verici, qadağan edici, vəzifə müəyyənedici;
Tədbiq edildiyi subyetlərin
dairəsinə görə — ümumi və ya müəyyən ərazi,
müəyyən kateqoriya şəxslər üçün tətbiqi nəzərdə tutulmuş normalar.
Qüvvədə olma müddətinə görə — müddətsiz və müvvəqəti normalar
Hüququn
realizəsi
Hüququn realizəsi hüquq normalarında
müəyyən edilən məqsədə çatmaq üçün normanın tələblərinin yerinə yetirilməsidir.
Hüququn
realizə formaları
- İstifadə — subyekt hüququn ona verdiyi imkandan
istifadə edir. Məsələn, seçki hüququ, əmək hüququ;
- İcra — hüquq normalarının məcburi tələbləri subyektlər
tərəfindən icra edilir. Məsələn dövlət orqanı tərəfindən öz funskiya və
vəzifələrinin yerinə yetirməsi;
- Riayət etmə — subyektin müəyyən hüquq normasının
tələblərini pozmaması üçün passivlik göstərməsi, qanuna zidd hərəkəti
etməməsidir. Məsələn, cinayət və ya inzibati xəta törətməməsi;
Hüququn
tətbiqi
Hüququn tətbiqi — Dövlətin səlahiyyət verilmiş qurumları vasitəsi ilə hüquq
normalarının tələblərini yerinə yetirməsi, realizə etməsidir.
Hüququn tətbiqinin əsas məqsədi
qanunçuluğun təmin edilməsidir. Hüququn tətbiqi aşağıdakı mərhələlərlə həyata
keçirilir:
- İşin faktiki hallarının müəyyən edilməsi;
- Əməlin hüquqi cəhətdən qiymətləndirilməsi — əməlin
hüquqa zidd və ya uyğun olmasının müəyyən edilməsi, əgər hüquqa ziddirsə,
konkret hansı normanın tələblərinin pozulmasının müəyyən edilməsi;
- İşin həlli.
Hüquqi tətbiqi aktlar — hüququn
tətbiqi prosesində konkret hüquqi iş üzrə səlahiyyətli dövlət orqanı tərəfindən
qəbul edilən aktdır.
Hüquqi
tətbiq aktlarının növləri
- Formasına görə: Sərəncam, əmr, qərar və s.
- Funksiyasına görə:
- tənzimləyici (vəzifə dəyişikliyi əmri)
- mühafizə edici (cinayət işi başlamaq haqqında qərar)
- Predmetə görə: Cinayət hüququ üzrə, mülki hüquq üzrə
aktlar və s.
Hüquqi
tətbiq aktlarının əlamətləri
- Onlar səlahiyyətli dövlət orqanları və vəzifəli şəxslər
tərəfindən qəbul edilir.
- Fərdi xarakter daşıyır. Konkret şəxs barəsində qəbul
edilir.
- Hüquq normalarının tələblərinin yerinə yetirilməsinə
yönəlmişdir.
- Hüquq tətbiqi aktların tələblərinin icrası dövlət
məcbiyyət tədbirləri ilə icra edilir.
Hüquq
normalarının təfsiri
Hüquq normalarının təfsiri — hüquq normalarının gerçək mahiyyətinin aşkar edilməsinə,
maraqlanan şəxslərə izah edilməsinə yönəlmiş əqli fəaliyyətdir.
Təfsir hüquq normalarının tətbiqinin
ən vacib elementlərindən biridir.
Təfsirin
üsulları
Təfsirin üsulları hüquq normalarının
mahiyyətinin izah edilməsi prsesində istifadə edilən xüsusi üsul, qayda və
metodların məcmusudur.
- dilçilik (lingvistik, filologiya, qrammatik) — hüquq
normasının əks olunduğu cümlədəki sözlərin mahiyyətinin aşkar edilməsinə,
sözlərin qrammatik bağlılığı əsasında nəticənin əldə edilməsinə
yönəlmişdir.
- funskional — hüquq normasının fəaliyyət göstərdiyi
şəraitin, şərtlərin əsas götürülməsi ilə mahiyyətinin izah edilməsinə
yönəlmişdir.
- tarixi — hüquq normasının qəbul edilməsi tarixini
öyrənməklə, onun qəbul edildiyi şəraitin və qəbul edilməsi məqsədlərinin
əsas götürülməsi ilə mahiyyətinin izah edilməsinə yönəlmişdir.
- sistematik — hüquq normasının digər hüquq normaları ilə
qarşılıqlı əlaqəsi şəraitində mahiyyətinin izah edilməsidir.
Təfsirin
növləri
Təfsirin nəticələrinin hüquqi
qüvvəsi nəzərə alınmaqla iki növü var:
Rəsmi təfsir — səlahiyyətli dövlət orqanları və vəzifəli şəxslər
tərəfindən edilən təfsir.
Rəsmi təfsirin aşağıdakı növləri
var:
- autentik — hüquq normasını qəbul edən orqan tərəfindən
təfsir edilməsi .
- leqal — hüquq normasını qəbul etməsədə, hüquq
normalarının təsfiri qanunvericiliklə həvalə edilmiş orqanlar tərəfindən
edilən təfsir.
- normativ — müəyyən növ işlər üzrə hüquq normasının
tətbiqi zamanı istifadə edilən təfsir.
- kazual — konkret hüquqi işlərin baxılması üçün edilən
təfsir.
Qeyri-rəsmi təfsir — konkret şəxslər və ya təşkilatlar tərəfindən məsləhət
xarakteri ilə edilən informasiya xarakteri daşıyan təfsir.
Qeyri-rəsmi təfsirin aşağıdakı
növləri var:
- Adi — şəxsin özü tərəfindən edilən təfsir.
- Xüsusi hüquqi — hüquqşünaslar, vəkil və.s tərəfindən
edilən təfsir.
- Doktrinal — hüquqşünas alimlər və elmi müəssisələr
tərəfindən edilən təfsir.
Hüquq
sistemi
Hüquq sistemi — hüquq norma, institutlarını,
hüquq sahələrini özündə birləşdirən vahid sistemdir.
Hüquq sistemi özündə üç əsas
elementi birləşdirir:
1. Hüquq sahəsi — konkret
sahə üzrə ictimai münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarını özündə
cəmləşdirir. Məsələn: Mülki hüquq, Əmək hüququ, Ekologiya hüququ və. s.
Hüququn konkret sahəyə bölünməsi iki
meyar əsasına həyata keçirilir — hüquqi tənzimləmə predmeti və metod. Hüquqi
tənzimləmə predmetini ictimai münasibətlər, metodu isə tənzimləmə zamanı
istifadə edən üsul və vasitələr təşkil edir.
Əsasən iki metod fərqləndirilir —
imperativ və dispozitiv.
Dispozitiv metodda subyekt üçün
davranış qaydası müəyyən edilsədə, digər hərəkət imkanlarıda tanınır. Bu metod
mülki, əmək, ailə hüququna aiddir. İmperativ metodda isə subyektin davranışı dəqiq
tənzimlənir. Əgər subyekt buna əməl etmirsə sanksiya tətbiq edilməsi nəzərdə
tutulur. Bu metod cinayət hüququ üçün xarakterikdir.
2. Hüquq institutu — eyni növ
ictimai münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarını özündə birləşdirir. Hüquq
institutu hüquq sahəsinin bir hissəsidir. Bir qayda olaraq, hər bir hüquq
sahəsi özündə bir neçə hüquq institutunu birləşdirir. Məsələn: Mülki hüquq
sahəsinin hüquq institutlarına aiddir: müəlliflik, mənzil, patent hüququ və.s
3. Hüquq norması — ümumi
xarakter daşıyan, rəsmiləşdirilmiş, davranış qaydalarını müəyyən edən, dövlət
tərəfindən qeydə alınmaqla tanınan, zəruri olduqda icrası dövlət məcburiyyət
tədbirləri ilə təmin edilən, ictimai münasibətlərin iştirakçılarının hüquq və
vəzifələrini müəyyən edən qaydalalardır.
Hüququn
sahələr üzrə bölgüsü
Tənzimləmə
predmetinə əsasən
- Maddi hüquq — maddi hüquq normalararını özündə
birləşdirir. Əsasən ictimai münasibətlərin tənzimlənməsinə yönəlmişdir.
Mülki, cinayət, ailə hüququ və s.
- Prosessual hüquq sahəsi — hüquq və vəzifələrinin həyata
keçirilməsi ilə bağlı qaydanı,proseduru tənzimləyir. Bura cinayət
prosessual, mülki prosessual və s. hüquq sahələri aiddir.
Tənzimləmə
predmetinə və tənzimlədiyi münasibətlərin xarakterinə görə
- Ümumi hüquq — əsasən dövlət və cəmiyyətin ümumi
maraqlarından irəli gələn münasibətləri tənzimləyir. Bura dövlət,
inzibati, cinayət, maliyyə və.s hüquq sahələri aiddir.
- Xüsusi hüquq — müəyyən subyektlərin maraqlarından irəli
gələn münasibətlərin tənzimlənməsinə yönəlmişdir. Bura mülki, ailə,
ticarət hüququ və.s aiddir.
Tətbiq
edilmə sahəsinə əsasən
- milli hüquq — konkret dövlət daxilində hüquq
münasibətlərinin tənzimlənməsinə yönəlmişdir.
- beynəlxalq hüquq — əsasən dövlətlərarası münasibətlərin
tənzimlənməsinə yönəlmişdir. XX əsrin ortalarından başlayaraq, beynəlxalq
hüquq normaları dövlət daxili münasibətləri tənzimləyən normalarıda özündə
əks etdirir. Əksər dünya dövlətləri beynəlxalq hüquq normalarını qəbul
edərək, qanunvericilik sisteminə daxil edirlər.
Hüququn
sahələri
Müasir hüquq ədəbiyyatında hüququn
aşağıdakı sahələri fərqləndirilir:
Konstitusiya hüququ
Mülki hüquq
İnzibati hüquq
Cinayət hüququ
Mülki prosessual hüquq
Cinayət prosessual hüquq
Əmək hüququ
Torpaq hüququ
Sahibkarlıq hüququ
Ailə hüququ
Ticarət hüququ
Gömrük hüququ
Maliyyə hüququ
Büdcə hüququ
Bələdiyyə hüququ
Vergi hüququ
Bank hüququ
Cəza icra hüququ
Tibb hüququ
Davamını OXU...
